އަލްމަރްޙޫމް އިދުރީސް ޢަލީ (އިއްޔުބޭ)، މަތިމަރަދޫ ފެންފިޔާޒުގެ

އިދުރީސް ޢަލީއަކީ ޙަސަން ތައްޚާނުގެ ތުއްދިޔަގެ ދޮންފުތު (ޢަލީ)ގެ އިދުރީސް އެވެ. މަޝްހޫރުވެފައިވަނީ "އިއްޔު" ބޭގެ ނަމުންނެވެ. އުފަންވީ ކުޑަބަންޑާރައިން (އައްސުލްޠާނު މުޙައްމަދު މުޢީނުއްދީން ދެވަނަ) ރަސްކަމުން ދެވަނަ އަހަރު ކަމަށްވާ 1887 ވަނަ އަހަރުގައެވެ. އެއަހަރަކީ އިނގިރޭސިންގެ ޙިމާޔަތުގެ ދަށަށް ދިވެހިރާއްޖެދިޔަ އެގްރީމެންޓްގައި ސޮއިކުރެވުނު އަހަރެވެ. ތާރީޚީގޮތުން މަޝްހޫރު ބޮޑުހުޅުގެ ހާދިސާ ހިނގީވެސް އެއަހަރުގައެވެ. ފުރަތަމަ ބޮޑުހަނގުރާމައިގެ ސަބަބުން އައި ތަދުމަޑު ދުވަސްވަރާއި ދެވަނަ ބޮޑުހަނގުރާމައިގެ ސަބަބުން އައި ބޮޑުތަދުގެ ދުވަސްވަރުގެ ދަތިކަންވެސް އޭނާއަށް ފެނުނެވެ. 1922 ވަނަ އަހަރު އެޗް.ސީ.ޕީ ބެލް ގަމަށް ދުރުވެ ހަތްތެލި ކޮނުވާ ބުންބެރުދޮށް ދިރާސާކުރެއްވިތަން ދެކެފައިވެއެވެ. ރާއްޖެއަށް 1923 ވަނަ އަހަރު ކުރިމަތިވި ބޮޑު ވިއްސާރަ އާއި 1922 ވަނަ އަހަރު ކުރިމަތިވި ބޮޑުރޯގާ އާއި 1959 ވަނަ އަހަރު ކުރިމަތިވި އިންފުލުންޒާގެ ކެކުޅުންތައްވެސް އިއްޔުބޭއަށް ފެނިފައިވެއެވެ. ޒަމާންވީ ވިރާސީ ރަސްކަމުގެ ކީރިތި މޫރިތިކަންނެތިގޮސް ޖުމްޙޫރިއްޔަތަކަށް ވެރިކަން ބަދަލުވީގޮތާއި "ނުވަރޭ ފެނުތެރޭ"ގައި އެވެރިކަން ނިމިދިޔަ ގޮތާއި ހުވަދޫގެ ހަމަނުޖެހުމާއި ބޮޑުބުރާސްފަތި ފަދަ ސިޔާސީ އެތައްކަމެއް ދެކެފައިވެއެވެ.

ނަސަބު:

އަލްމަރްޙޫމް އިދުރީސް ޢަލީގެ ބައްޕައަކީ، މަންދަ އައިޝާ ފާނާއި ކަތީބު ޙުސައިންތައްޚާނު ކައިވެނިބައްލަވައިގެން ލިބުނު ޙަސަންތައްޚާނު ދިގަރު ދޮންތަކުރުފާނުގެ އައިމިނާފާނާއި ކައިވެނި ބައްލަވައިގެން ލިބުނު ޙަސަންތައްޚާނު(ރެކި ތައްޚާނު) ކޮޅުވޭރު މަރިޔާފާނާއި ކައިވެނި ބައްލަވައިގެން ލިބުނު ޙަސަން ތައްޚާނާއި ކުޑަތައްޚާނާއި ދެބެއިންގެ ތެރެއިން ޙަސަންތައްޚާނުގެ ތުއްދިޔަގެ ދޮންފުތު (ޢަލީ) އެވެ. މަންމައަކީ "ނަށަން ދައިތެ"އެވެ. މިހާތަނަށް ހޯދިފައިވާ ހޯދުންތަކުން ޤަބޫލުކުރެވެނީ ފޮތުނަމަކީ އައިމިނަ ކަމަށެވެ. އިދުރީސް ޢަލީގެ މަންމަގެ އަޞްލުނަމަކީ އައިމިނަ ކަމާމެދު އޮޅުންއަރާގޮތްވެއެވެ. އެގޮތަކީ، ލ.ގަމު އޮފީހުގެ ދުވަސްވީލިޔުންތަކުގެތެރެއިން 1978 ވަނަ އަހަރު މަރުވިމީހުންގެ ލިސްޓްގައި އޮންނަ ގޮތުން އިދުރީސް ޢަލީގެ މަންމަގެ ނަމަކީ މަރިޔަމް އެވެ. ނަމަވެސް އިދުރީސް ޢަލީ އާއި އެއްބަނޑު އެއްބަފާ އަންހެނެއްގެ ނަމަކަށް ކިޔައިއުޅެނީ އައިމިނަގެ މަރިޔަނބުއެވެ. އައިމިނަގެ މަރިޔަނބަކީ ލ.ގަމު މަސްތަކާގޭ އާދަމް ޝަމީމް (ކަޅުކުރު)ގެ މަންމައެވެ. އިދުރީސް ޢަލީގެ ދޮށީ ފިރިހެން ދަރި، މޫސާ އިދުރީސްގެ އުފަންދުވަހުގެ ސެޓްފިކެޓް ހެއްދުމަށްޓަކައި މަޢުލޫމާތު ދީފައިވަނީ އާދަމް ޝަމީމް (ކަޅުކުރު) އެވެ. އެލިޔުމުން އެނގޭގޮތުގައި އާދަމް ޝަމީމް (ކަޅުކުރު) އަކީ މޫސާ އިދުރީސްގެ ދެބެންގެ ދެދަރި ބޭބެއެވެ. ގަމުގެ ދުވަސްވީ ވަރަށްގިނަ ބޭފުޅުންނާއި ސުވާލުކުރުމުންވެސް ބުނަނީ ކަޅުކުރުބޭގެ މަންމައަކީ އައިމިނަގެ މަރިޔަނބުކަމަށެވެ. އަދި އެއީ އިއްޔުބެއާއި އެއްބަނޑު އެއްބަފާ މީހެއްކަމަށެވެ. މި އައިމިނަގެ މަރިޔަނބު ނިޔައުވުމުން ކަޅުކުރު ބަލައިބޮޑުކުރީ އިދުރީސް ޢަލީ (އިއްޔުބޭ) އެވެ.

ޙަސަން ތައްޚާނުގެ ތުއްދިޔަގެ ދޮންފުތުގެ ދަރިންނަކީ، 1. ދޮންޙަސަނު، 2، އިދުރީސް، 3. ތަކުރު (ޢަބުދުއްރަޙުމާން)، 4. މަރިޔަމް (އައިމިނަގެ މަރިޔަނބު) އެވެ.

ތުއްދިޔަގެ ދޮންފުތުގެ ދޮންހަސަނު ކައިވެނިކުރީ ކަމަނާގެ ދޮންމަންޖެގެ އައިމިނަ (ދޮންމަންޖެގެ ދިޔަ) އާއެވެ. ލިބުނު ދަރިންނަކީ، ޔޫނުސް، އާދަމް، ކަދީދާ އެވެ. މީގެތެރެއިން އާދަމް މީހަކާނުއިނދެހުއްޓާ ނިޔާވީ ވަރަށް ގިނަދުވަހު ބަލިވެ އެނދުމަތިވެފައި އޮތުމަށްފަހުގައެވެ. ކަދީދާގެ ދަރިއަކީ އައިމިނަތު ޢަލީ (ކުޑުދައިތެ) އެވެ. ދަރިއަކު ނުލިބި ނިޔާވީ 1980 ވަނަ އަހަރުގެ ތެރޭގައެވެ. އެހެންކަމުން ދަރިކޮޅު އޮތީ ހަމައެކަނި ދޮންޙަސަނުގެ ޔޫނުސްގެއެވެ. ދޮންހަސަނުގެ ޔޫނުސްއަށް ސޭކުބޭގެ އައިމިނަގެ ބަނޑުން ލިބުނީ 3 ފިރިހެން ކުދިންނާއި އަންހެންކުއްޖެކެވެ. އެއީ: 1. އަލްމަރްޙޫމް ޙުސައިން ޔޫނުސް (ސޭކަ ހުސޭނު)ބިލެތްމާގެ،ލ.ގަން، 2. އަބޫބަކުރު ޔޫނުސް (ދޮން އަބޫބަކުރު)ދޮންދުނބުރިގެ،ލ.ގަން، 3.އައިޝަތު ޔޫނުސް (ދޮން އައިޝަ)ބަށިމާގެ،ލ.ގަން، 4. ޢަލީ ޔޫނުސް (ދޮން އަލީ)އައްސޭރި،ލ.ގަން އެވެ

ތުއްދިޔަގެ ދޮންފުތުގެ ތަކުރު (ޢަބުދުއްރަޙްމާން) އަށް ލ.ހުޅިޔަންދޫ އައިސޭ (އައިޝަތު)ގެ ބަނޑުން ލިބުނީ ތަކުރު އަޙުމަދު އެވެ. ތަކުރުގެ އަޙުމަދު ފުރަތަމަ ކައިވެނިކުރި ހުވަދު އަތޮޅު ކޮލަމާފުށީ މަރިޔަމް މޫސާގެ ބަނޑުން ގުރައިޝާ އަޙުމަދު ލިބުނެވެ. (ތަކުރުގެ އަޙުމަދު މިހާރު ދިރިއުޅެނީ ހުވަދުއަތޮޅު އެހެން މީހަކާއި އިނދެގެން އެއަތޮޅުގައެވެ.)

ތުއްދިޔަގެ ދޮންފުތުގެ މަރިޔަމް (އައިމިނަގެ މަރިޔަނބު) އާއި ކައިވެނިކުރީ ކުޑަތަކުރުއެވެ. މިކުޑަތަކުރަށް "ފިހެނަ ގޮލާ" ނުވަތަ "ފިހެނަ ސޮރަ" އޭވެސް ކިޔައެވެ. ލިބުނު ދަރިންނަކީ، އާދަމް ޝަމީމް (ކަޅުކުރު) މަސްތަކާގެ އާއި ޖަމީލާ (ދޮންމަންޖެ) އެވެ. އާދަމް ޝަމީމް (ކަޅުކުރު) އަށް ކަމަނާގެ ކުޑަތަކުރުގެ ކަތްދާމަނިކެގެ ބަނޑުން ސަންފާ (ފަތިސްހަނދުވަރުގެ)، އައިޝަތު (ޑޭޒީމާގެ)، ޢަބުދުއްރަޙުމާން (މަސްތަކާގެ)، ޙުސައިން (އާވާޒް) އަދި ޢަބުދުލްޣަފޫރު ލިބުނެވެ.  ޖަމީލާ (ދޮންމަންޖެ) އާއި ކުޑަފުތަގެ އައްޔަގެ ކައިވެނިން ޔޫސުފް، ޢަހުމަދު (ހަނދުވަރުދޭގެ)، ޚަދީޖާ، އިދުރީސް (އާއިލާ މާލޭގައި)،  އަސްމާ (ގޯނބިލިގެ)، އަދި ޒަކަރިއްޔާ ލިބުނެވެ.

ކައިވެނީގެ ޙަޔާތް:

އަލްމަރްޙޫމް އިދުރީސް ޢަލީ ކައިވެނިކުރީ ކަމަނާގެ މޫސާގެ ކަމަނާ (ހަލީމާގެ ކަމަނާ) އާއެވެ. ލިބުނު ދަރިންނަކީ: 1. މޫސާ އިދުރީސް (ކަރަންކާގެ، ލ.ގަމު މަތިމަރަދޫ)، 2. ޔޫސުފް އިދުރީސް (ކިނާރާ، ލ.މާބައިދޫ) އަދި 3. ޙައްވާ އިދުރީސް (އަޅިވިލާގެ، ލ.ގަން މުކުރިމަގު) އެވެ.

ދިރިއުޅުމަށް ކުރެއްވި މަސައްކަތް:

އިދުރީސް ޢަލީ ނުވަތަ ޢާންމުކޮށްކިޔާގޮތުން ނަމަ "އިއްޔުބޭ" ދިރިއުޅުމަށް ކޮށްއުޅުނު މަސައްކަތަކީ ދަނޑުވެރިކަމެވެ. ދަނޑުކޮށައިގެން އުޅުނު ސަރަޙައްދަކީ ގަމުގެ ބިންގަނޑު ރަނގަޅު ސަރަޙައްދެއްކަމުގައިވާ "މާކޮށު" ތެރެއެވެ. އޮއްޓަރު ގޮވާމުގެ ބާވަތްތަކުގެތެރޭގައި ހިމެނޭ ބިންބި، ކުދިބަތް، ޒުވާރި އާއި  ފަލަމަޑީގެ ބާވަތްތައް ކަމަށްވާ އަލަކައްޓަލަ އާއި ރުއްގަސް ހައްދާފައިވެއެވެ. އޭނާއަކީ މިޒާޖުގައި މަޑުމައިތިރި، މީހުންނަށް ހެޔޮ، މަސައްކަތްތެރި ބޭފުޅެކެވެ.

1960ގެ އަހަރުތަކުގެ ކުރީކޮޅުގައި އިދުރީސް ޢަލީ އޭނާގެ 3 ކާފަދަރިންގާތުގައި ދެއްކެވި ވާހަކަ އަޅުގަނޑަށް ކިޔައިދިނީ އޭނާގެ ހަމައެކަނި އަންހެންދަރިކަމަށްވާ ޙައްވާ އިދުރީސްގެ މުޙައްމަދު ޒަކީ (ރޯޝަންވިލާ، ލ.ގަން، މަތިމަރަދޫ) އެވެ. މިވާހަކައިން އެނގެނީ އޭނާއަކީ ކިހާ ދުރުވިސްނޭ މުއްބިރެއްކަމެވެ.

ބިންބި ކެނޑުމުގެ މަސައްކަތުގައި ކާފައަށް އެހީވާން ތިމަންނައާއި ރަޝާދު ބޭބެއާއި ޚާލިދު އާއި ތިންބެއިން ދަމެވެ. ބިންބި ދޮންވެ ކަނޑާވަރުވުމުން ގަސްތައް ހުންނާނީ ވެރިފައެވެ. އެހެންކަމުން ބިންބި ކަނޑަނީ ބިންމަތީގައި ކަކޫޖައްސައިގެން ތިބެއެވެ. މިހެން ގިނައިރު ތިބުމުގެ ސަބަބުން ހަވީރުވާއިރު ހުންނާނީ ކަކުލުކޮޅުން ހަންގޮސް ދިލަނަގަންފަށާފައެވެ.  ކުރާ ކެނޑުމުގެ ތެރޭގައި ކާފައަށް ގޮވާ ދައްކާފަ "ކާފާ މިކެރާ (ކުރާގަނޑު) ކަނޑަތްތެ؟" މިހެން ސުވާލުކުރުމަކީ ދެންހަމަ އާންމުކަމެކެވެ. އެއްދުވަހެއްގެ ހަވީރު ކާފަ ހިންދެމިލާފައި ބުނުއްވީ "މަހުތަމެންނޭ! ކަނޑާންޖެހޭޅޭ. 3 އޮށް އިންނަންނާ ކަނޑާން ވާޅޭ!" (ދަރިންނޭ! ކަނޑަންޖެހޭނޭ. 3 އޮށް އިންނަންޏާ ކަނޑަންވާނޭ!) އެވެ. މިހެން ބުނުއްވުމުން ތިމަންމެންގެ ހިތަށް އަރާ ސުވާލެއް ކާފަޔާއި ކޮށްލައިފީމުއެވެ. "ކާފާ! މިމަސައްކަތްނުކޮއްށެއް ނޯޅުވޭޅަ ދޯ؟" އެވެ. އެވަގުތު ކާފަ ދެއްވި ޖަވާބަކީ "މަހުތަމެންނޭއެވެ. (ދަރިފުޅުމެންނޭއެވެ.) ރާއްޖޭގެ ވެރިކަމަށް ދަންނަބޭކަލަކު އަރައިތޯ ބަލާށެވެ.  އެފަދަ ބޭކަލަކު ވެރިކަމަށް އަރައިފިނަމަ މުޙައްމަދު ތަކުރުފާނުގެ ދުވަސްވަރަށްވުރެ ރާއްޖޭގެ ކަންތައް މަތިވެގެން (ތަރައްޤީވެގެން) ދާނެއެވެ. މަތިވެގެންދިޔަ ދިޔައިނުން ދިވެހިންނަށް ދިވެހިން އޮޅޭ ދަރަޖައަށް ކަންތައް ގޮސްގެންގޮސް ރާއްޖެ ހަލާކުވެދާނެއެވެ. ރާއްޖެ ހަލާކުވެގެންދާއިރު ރާއްޖެ ޣައިރު ދީނަށް ބަދަލުވާނެއެވެ. އެހިސާބަށް ދާއިރު ހުކުރު ހޯމައިގަ ޞަލަވާތެއް ނުކިޔާނެއެވެ. ނަމާދެއް ނުކުރާނެއެވެ. ރޯދައެއް ނުހިފާނެތެވެ. ބޯނީ ބަނގުރަލެވެ. ނުވިތާކަށް މީހުންގެ ފެންވަރުމަތިވެގެން ގޮސް ވަޅުން މިނަގާ ފެންވެސް ބޯކަށެއް ކަމަކުނުދާނެއެވެ. އެއީ ރާއްޖެ ނިމުނީއެވެ. މަންމައާއި ބައްޕަ ތަޅާފޮޅާނެއެވެ. ދަރިޔާއި ބަފައިމީހާވެސް ތަޅާފޮޅާނެއެވެ. އެކަކު އަނެކަކަށް އިޙުތިރާމެއް ނުކުރާނެތެވެ."

މިވާހަކަ މިލިޔަނީ އަޅުގަނޑުގެ މުނިކާފަ އޭނާގެ ތިން ކާފަ ދަރިން ގާތުގައި މިވާހަކަ ދެއްކިތާ 50 އަހަރު ފަހުން 08 އޭޕްރީލް 2014މ ވީ އަންގާރަ ދުވަހުގައެވެ. އަޅުގަނޑުމެން ހޭލައިގަތްއިރު ރާއްޖޭގެ ރައީސްކަމުގައި ހުރީ މިސްރުގެ ޖާމިޢުލް އަޒުހަރުން ކިޔަވާވިދާޅުވެގެން ހުންނެވި ދަންނަބޭކަލެކެވެ. އެބޭފުޅެއްގެ ޒަޢާމަތުގެ 30 އަހަރު ނިމުނުއިރު ކަންކަންހުރިގޮތަކީ ކާފަ ދެއްކިގޮތްތޯ ނޫންތޯ މިލިޔުން ވިދާޅުވާ ބޭފުޅުން ވަޒަންކޮށްލައްވާށެވެ.  ކުޑަކުޑަ  މިސާލެކެވެ. މިއަދުވެސް ގިނަޢަދަދެއްގެ ބަނގުރާފުޅިތަކަކާއެކު މާލޭގެ ގެޔަކުން 2 ދިވެއްސަކު ހައްޔަރުކުރިކަމަށް ނޫހުން ކިޔައިފީމެވެ. މީގެ ބަރާބަރު 1 މަސްކުރިން 24 ކިލޯގެ މަސްތުވާތަކެތި ފުލުހުން ހިންގި ވަރުގަދަ އޮޕަރޭޝަނަކުން އަތުލައިގަތެވެ.

މިސްކިތުވަޅުންނާއި އަށްކަންވަޅުންނަގައިގެން ގެންނަފެން އަޅުގަނޑުމެން ކުޑައިރުވެސް ބޯން ކަމުދެއެވެ. އޭގެ ފަހުން އައީ ވާރޭފެން ނޫނީ ބުއިމަށް ކަމުނުދިޔަ ޒަމާނެކެވެ. ދެން އައީ ޑީސެލިނޭޓްކުރި ފެން ބުއި ދުވަސްވަރެކެވެ. މިހާރަކު މިނެރަލް ވޯޓަރ ނޫނީ ކަމަކު ނުދެއެވެ. އެހާވެސް ރާއްޖެ ތަރައްޤީއެވެ. މުޖުތަމަޢުގެ ދޭދޭފަރުދުންގެ ދެމެދުގައި އޮތް އުޚުއްވަތްތެރިކަމާއި އެއްބައިވަންތަކަމާއި އެކަކު އަނެކަކަށް އިހުތިރާމްކުރުމުގެ އާދަތައް ނެތިވެ ހިނގައްޖެއެވެ. ސިޓީގައި ތާރީޚުޖެހުމުގެ ކުރިން އިހުތިރާމް ޤަބޫލުކުރުން އެދޭކަމަށް ލިޔެއެވެ. އެކަމަކު ކުރިއްޔާ ނޫންހެއްޔެވެ.

ނިޔައުވުން:

އިދުރީސް ޢަލީ (އިއްޔުބޭ) ނިޔާވީ 1978 މާރޗް 14 ގައި ކޮލެރާޖެހިގެންނެވެ. ނިޔައުވީއިރު އުމުރަކީ 91 އަހަރެވެ. ވަޅުލެވިފައިވަނީ މަތިމަރަދޫގެ ބާމިސްކިތު ޤަބުރުސްތާނުގައި (މަތިމަރަދޫ ސަހަރާ) ގައެވެ. މާތްﷲ މިމަރްޙޫމްގެ ފާފަ ފުއްސަވާ، ސުވަރުގޭގެ މަތިވެރި ނިޢުމަތް މިންވަރުކުރައްވާށިއެވެ. އާމީން.

މަޢުލޫމާތުގެ މަސްދަރުތައް:

އަލްމަރްޙޫމް މުޙައްމަދު އިބްރާހިމް ދީދީ، މަތިމަރަދޫ ރޯޒީސައިޑް، ލ.ގަން

އަލްފާޟިލާ ޙައްވާ އިދުރީސް، މުކުރިމަގު އަޅިވިލާގެ، ލ.ގަން

އަލްފާޟިލް މުޙައްމަދު ޒަކީ، މަތިމަރަދޫ ރޯޝަންވިލާ. ލ.ގަން